پسته: یک معجزه طبیعت از ایران
پسته، درختی کوچک با سرچشمه در مناطق خاورمیانه و آسیای میانه دارد و در کشورهایی چون ایران، سوریه، ترکمنستان و غرب افغانستان رشد می‌کند. این درخت میوه‌ای خوراکی و بسیار لذیذ تولید می‌کند. واژه “پسته” از طریق زبان لاتین به زبان‌های اروپایی وارد شده است.
۱۱ رقم مختلف از جنس Pistacia برای پسته وجود دارد، این انواع شامل درختان کوچک تا درختچه‌های کم ارتفاع می‌شوند. گونه مهم پسته که برای مغز خوراکی آن کاشته می‌شود Pistacia vera نام دارد و بومی مناطق مرتفع کویری ایران، افغانستان و آسیای مرکزی است. این گونه در مناطق دیگری مانند ژاپن، مالزی، مکزیک و جنوب ایالات متحده نیز گسترش یافته است. همه این گونه‌ها با زمستان‌های سرد و فصل‌های رشد طولانی گرم و خشک سازگار هستند. علاوه بر گونه‌هایی که برای مصرف آجیل کشت می‌شوند، برخی از گونه‌ها به عنوان درختان زینتی به دلیل شاخ و برگ‌های رنگارنگ پاییزی نیز کشت می‌شوند و برخی از گونه‌ها به عنوان پایه در تولید نهال‌های پسته مورد استفاده قرار می‌گیرند.
با توجه به آمار FAO، تولید پسته در ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی ۱۹۰ هزارتن بوده است که این کشور را در رده سوم تولیدکننده پسته در جهان قرار می‌دهد. قبل از ایران، ایالات متحده با تولید ۴۷۴ هزارتن در رتبه اول و ترکیه با تولید ۲۹۶٬۳۷۶ تن در رتبه دوم قرار داشته‌اند.
ارزش صادرات جهانی پسته در سال ۲۰۱۷ برابر ۱٫۸۱ میلیارد دلار بوده که سهم آمریکا از آن ۸۴۲٫۷۵ میلیون دلار، سهم هنگ‌کنگ ۳۵۹٫۶۶ میلیون دلار و سهم ایران ۱۹۹٫۳۶ میلیون دلار (۱۱٪) بوده‌است.
آمریکا با تولید ۴٬۱۹۰ کیلوگرم به‌ازای هر هکتار بالاترین میانگین عملکرد پسته را در جهان به خود اختصاص داده‌است و پس از آن کشورهای ترکیه و چین با تولید به‌ترتیب ۳٬۴۲۴ و ۳٬۲۸۳ کیلوگرم در هر هکتار مقام‌های دوم و سوم را در عملکرد متوسط هر هکتار کسب کرده‌اند. اما متوسط عملکرد پسته در ایران تنها ۶
۶۸ کیلوگرم در هر هکتار می‌باشد. از عوامل این موضوع می‌توان به کم‌آبی، سموم بی‌کیفیت، قیمت بالای نهاده‌ها و به‌ویژه دانش پایین کشاورزان ایران نسبت به برنامه کوددهی گیاه اشاره کرد.
تولید پسته شرایط و الزامات لازم
رشد و توسعه گیاهان از جمله اصلی‌ترین علایق هر کشاورزی و باغبانی است. در این راستا، پسته به عنوان یکی از محصولات اقتصادی و استراتژیک کشاورزی در مناطق خاورمیانه و جهان شناخته شده است. در این مقاله، به بررسی الزامات رشد پسته از جنبه‌های مختلف از جمله نیازهای آبی، خاکی، اقلیمی و مدیریتی پرداخته می‌شود.
در حالی که درختان پسته در بیشتر خاک‌ها رشد می‌کنند، اندازه درخت و تولید پسته زمانی که در خاک‌های کم‌عمق یا ماسه سبک یا خاک رس سنگین کاشته شوند، محدود می‌شود.
یک خاک رستی و شنی عمیق با pH خنثی و عمق ریشه‌دهی بیشتر از ۶۰ سانتی‌متر برای تولید آجیل تجاری ایدئال است. پسته نسبت به سایر انواع درختان آجیل نسبت به شرایط نسبتاً شور و قلیایی تحمل بیشتری دارد.
شرایط آبی مناسب کاشت و رشد پسته
یکی از جنبه‌های حیاتی در رشد پسته، نیازهای آبی آن است. پسته به‌عنوان یک گیاه با اهمیت زیاد آبیاری مناسب را برای رشد سالانه خود می‌طلبد. تعیین نیازهای آبی در دوره‌های مختلف رشدی گیاه و ارائه راهکارهای بهینه آبیاری، یکی از چالش‌های مدیریتی مطالعه می‌شود.
با اینکه درختان پسته دوره‌های خشکسالی را تحمل می‌کنند، برای تولید آجیل تجاری، رطوبت کافی خاک در طول فصل رشد ضروری است. اطمینان از رطوبت کافی خاک همچنین رشد خوب درختان جوان، عملکرد خوب و کیفیت مغز و سلامت درخت را تضمین می‌کند. در حال حاضر مصرف آب آبیاری از ۹ میلیون لیتر در هکتار در برخی مناطق تا ۲ میلیون لیتر در هکتار در باغ‌های دیگر متغیر است.
شرایط خاکی مناسب کاشت و رشد پسته
خاک، محیط اصلی رشد گیاهان، در رشد پسته نقش بسیار مهمی دارد. بررسی اجزاء خاکی ضروری برای پسته، اعم از عناصر غذایی، pH خاک و ساختار آن، اطلاعات حیاتی در زمینه بهینه‌سازی رشد و عملکرد پسته فراهم می‌کند.
در حالی که درختان پسته در بیشتر خاک‌ها رشد می‌کنند، اندازه درخت و تولید پسته زمانی که در خاک‌های کم‌عمق یا ماسه سبک یا خاک رس سنگین کاشته شوند، محدود می‌شود. یک خاک رستی و شنی عمیق با pH خنثی و عمق ریشه‌دهی بیشتر از ۶۰ سانتی‌متر برای تولید آجیل تجاری ایدئال است. پسته نسبت به سایر انواع درختان آجیل نسبت به شرایط نسبتاً شور و قلیایی تحمل بیشتری دارد.
شرایط اقلیمی مناسب کاشت و رشد پسته
شرایط اقلیمی مناسب کاشت و رشد پستهپسته به اقلیم خاصی برای رشد موفق نیاز دارد. بررسی نقش عوامل اقلیمی چون دما، رطوبت و شدت نور در رشد پسته و تأثیر آنها بر محصول و کیفیت آن، اطلاعاتی کلان در زمینه توسعه باغات پسته ارائه می‌دهد.
سرمای زمستان مناسب برای تولید پسته
سرمای زمستانی کافی ضروری است اما این امر با رقم متفاوت است. گفته می‌شود برای رقم کرمان (نام رقمی از پسته در آمریکا) قرار گرفتن ۱۰۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سلسیوس برای جوانه‌زنی یکنواخت و میوه‌گیری خوب و ۶۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سلسیوس لازم است. برای رقم سیرورا ساعات کمتر سرما معمولاً منجر به گلدهی نامنظم و تأخیر در برگ‌دهی می‌شود.
گرمای تابستات مناسب برای تولید پسته
پسته برای رسیدن به بلوغ میوه نیاز به تابستان گرم طولانی دارد. یک دوره بدون یخبندان بیش از ۲۰۰ روز برای اطمینان از رشد گل‌ها و رسیدن میوه ضروری است.
باد و رطوبت هوای مناسب تولید پسته
با اینکه پسته باد را تحمل می‌کند، باد شدید در زمانی که درختان جوان هستند شلک‌دهی درختان را دشوار می‌کند و باد در هنگام گلدهی و کشت سنگین می‌تواند باعث کاهش عملکرد و شکستن شاخه‌ها شود. در اکثر مواقع، تکیه گاه برای درختان جوان ضروری است.
بروز بیماری‌های قارچی و باکتریایی با افزایش رطوبت به ویژه در فصل رشد افزایش می‌یابد و عفونت‌ها احتمالاً در فصل زمستان بیشتر می‌شوند و در فصل بعد عود می‌کنند؛ بنابراین، مناطق ساحلی و مناطقی که در تابستان بیش از ۲۰ میلی‌متر در ماه بارندگی دارند، بعید است که برای تولید پسته مناسب باشند.
کاشت و تکثیر پسته: نقش اساسی در توسعه باغات
کاشت و تکثیر پسته، به‌عنوان یکی از مراحل اساسی در توسعه باغات و تولید پسته، نیاز به دانش علمی و تکنیکی دقیق دارد. در این مقاله، به بررسی روش‌های کاشت و تکثیر پسته از جمله کاشت از تخم، استفاده از نهال، تکثیر از طریق گلدان و ریشه‌زایی پوسیدگی پسته پرداخته می‌شود.
کاشت از تخم
کاشت از تخم یکی از روش‌های سنتی کاشت پسته است که به‌وسیله آماده‌سازی خاک و کاشت تخم‌ها در فضای باز صورت می‌گیرد. این روش نیاز به شرایط محیطی خاص در دوره‌های مختلف رشد دارد و برخی نکات مهم برای موفقیت در این روش وجود دارد.
استفاده از نهال
استفاده از نهال، یکی از روش‌های مدرن و کارآمد در کاشت پسته است. این روش نیازمند استفاده از نهال‌های سالم و با کیفیت، تهیه فضای نگهداری نهال‌ها و انتقال آنها به زمین کاشت می‌شود.
تکثیر از طریق گلدان
تکثیر از طریق گلدان یکی از روش‌های پرهیز‌شده برای تولید نهال‌های پسته است. این روش کارآمد و بهره‌ور نیازمند فضای محدود است و می‌تواند گزینه‌ای مناسب برای کشاورزان با فضای محدود باشد.
ریشه‌زایی پوسیدگی پسته
ریشه‌زایی پوسیدگی پسته یکی از روش‌های جدید و نوین در تکثیر پسته است. این روش نیازمند شرایط ویژه‌ای است که می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری در تولید نهال‌های پسته کمک کند.
صادرات و واردات پسته
صادرات و واردات پستهاین روزها در بازار صادرات و واردات، از دست‌رفتن جایگاه ایران در بازارهای خشکبار منطقه و بازارهای جهانی، یکی از اخبار تلخ و نگران کننده است.
افت بیش از۴۰ درصدی تولید پسته در مقایسه با سال گذشته و همچنین جایگزینی پسته آمریکا با پسته ایران در بازارهای جهانی، یکی از مهمترین دغدغه های باغداران و صادرکنندگان است.
مشکل کاهش سطح تولید و صادرات مربوط به همه استان و شهرهای پسته خیز مانند یزد، فارس، کرمان، خراسان و دامغان است.
از نطر باغداران، تحریم وپیامدهای آن از جمله عدم وجود سیستم آبیاری قطره ای، کیفیت پایین نهاده‌های کشاورزی، بی آبی، عدم پرداخت خسارت محصول در زمان سرمازدگی توسط سازمان‌های بیمه و ضعف صنایع تکمیلی و فرآوری از قبیل کارخانه‌های پیشرفته پوست‌کنی و سردخانه عامل اصلی کاهش تولید است.
مسئله مهم بعدی کاهش صادرات پسته است؛ بی‌انگیزگی صادرکنندگان و انباشت پسته در انبارهای مختلف حاصل تأثیر نوسان قیمت ارز بر قیمت نهاده‌ها و به‌ویژه اصرار دولت به ورود ارز نیمایی و تعهدات ارزی است .
. پرسش جدی درباره وضعیت نابسامان فروش پسته در داخل و کاهش صادرات آن این است که آیا این وضعیت تداوم خواهد داشت و در سال‌جاری نیز باید شاهد تداوم مشکلات پیشین در بازار پسته باشیم؟
نابودی یک چهارم محصول پسته
نابودی یک چهارم محصول پستهبنا به‌گفته دبیرکل انجمن پسته ایران تولید پسته در سال‌جاری نسبت به سال ۹۹ کاهش ۴۰ درصدی داشته؛ در سال ۹۹از حدود ۲۵۰ هزار تن پسته برداشت شده از استان‌های مختلف کشور بیش از ۲۳۰ هزار تن صادر شد.
اما در سال جاری وضعیت کاشت پسته متفاوت است وخامت شرایط جوی و دمای بالای ۲۵ درجه در اوایل فروردین و سرمای ناگهانی در روزهای ۱۷ و ۱۸ فروردین ۱۴۰۰ آسیب زیادی به درختان پسته زد و در شهرهای مختلف مانند یزد، خراسان، فارس و کرمان، شکوفه‌ها و پسته‌های تازه به‌بارنشسته را خشکاند.
فقدان بارندگی و آب کافی یکی دیگر از مشکلات پسته‌کاران در سراسر کشور است و در خرداد و تیر امسال علاوه براین بی‌آبی، گرمای زودرس که در برخی نقاط کرمان به ۴۵ درجه رسید، محصول پسته در حال مغزگرفتن را سوزاند. همه این اتفاقات باعث از بین رفتن حدود یک چهارم محصول باغداران به‌دلیل نوسان‌های جوی شد.
کاهش مخاطرات جوی در تولید پسته
دبیرکل انجمن پسته ایران درباره راهکارهای مصونیت از آسیب‌های جوی برای تولید پسته به همشهری می‌گوید:علمی‌شدن شیوه‌های کشاورزی و باغداری یکی از موضوعات مهم در افزایش تولید و پرهیز از خطرات تغییرات جوی است. به‌عنوان مثال قطره‌ای‌کردن آبیاریعلاوه بر اینکه مشکل کمبود آب را حل می‌کند و فصل آبیاری را هم از یک ماه به ۱۰روز کاهش می‌دهد. حسین رضایی برای کاهش آسیب سرما و گرمازدگی محصول پسته استفاده از ماشین‌های باد، تولید مه، استفاده از تجهیزات گرمایشی و منعکس‌کننده نور را مؤثر می‌داند. اما استفاده از این تجهیزات بسیار هزینه‌بر است و بنا به‌گفته باغداران، دولت علاوه بر اینکه خود توجهی به مکانیزه‌شدن کشاورزی دارد و تسهیلات لازم برای به‌کارگیری آن را در اختیار باغدار قرار نمی دهد.
تدبیر موقت صادرکنندگان پسته
تدبیر موقت صادرکنندگان پستهپیمانسپاری ارزی در کنار مشکلات تولید، صادرات پسته را دشوار کرده است که درصورت عدم رفع این موانع ارزی، امسال و سال‌های آینده همچنان با کاهش تولید و صادرات پسته مواجه خواهیم بود. به‌خصوص اینکه معیشت بیش از ۵ میلیون نفر در ۲۷ استان کشور به تولید و صادرات پسته بستگی دارد. از سال ۹۷ که پیمان‌سپاری از سوی بانک مرکزی اعمال شد،قیمت پسته ایران در بازارهای جهانی کاهش یافت. این مسئله در کنار وجود تحریم که نقل و انتقال پول و عملیات بانکی را بسیار دشوار کرده، موجب کاهش صادرات پسته و متضررشدن باغداران شده است. صادرکنندگان پسته با تشدید تحریم‌ها مجبور شدند با صرف هزینه‌های هنگفت از شبکه‌های هزینه‌بر و پیچیده‌ای برای انتقال سود حاصل به چرخه اقتصاد کشور و بازگرداندن ارز استفاده کنند که این شیوه پرزحمت دادوستد نیز ممکن است از طرف آمریکا با تحریم کشورهای طرف ایران محدود شود.
راهکار حل پیمان‌سپاری ارزی پسته
به‌صورت کلی فساد و رانت در نتیجه اقتصادی که از تک‌نرخی‌بودن خارج شود،ایجاد می شود و روند رسیدن کالا به‌دست مردم را مشکل می سازد. بنابراین حل مسئله چندنرخی‌بودن ارز در ارتباط با صادرات پسته بسیار اهمیت دارد. دبیرکل انجمن پسته ایران در این‌باره می‌گوید: فاصله ارز نیمایی با ارز آزاد بسیار زیاد است که این فاصله باید کاهش یابد. اجرای این راهکار مستلزم تفاهم با صادرکننده‌ها و همکاری ارگان‌های مختلف ازجمله وزارت جهاد، وزارت اقتصاد، مجلس، سازمان توسعه تجارت، بانک مرکزی و وزارت صمت است. رضایی نکته بعدی را ضرورت ازبین‌بردن فاصله بین ارز آزاد و ارز حاصل از صادرات پسته می‌داند و می‌افزاید: راه‌حل این مشکل، هدایت تقاضاها یا اقلام مجاز وارداتی است به این معنا که مازاد بر ارز با منشأ دولتی را به سمت ارز حاصل از صادرات کالا بریم. یعنی به‌عنوان مثال ارزی که در خارج از صادرات پسته به‌دست آورده‌ایم به واردات اقلام مجاز مانند همین واکسن کرونا اختصاص دهیم.
تهاتر کالا پسته
یکی از دیگر پیشنهادات برای کمک به حل مشکل ارزی صادرکنندگان پسته ارز تهاتری است. به‌عنوان مثال، صادرکننده پسته، محصول خود را به چین صادر می‌کند، ارز حاصله در چین موجود است، در همین حال، فرد یا شرکتی که واردکننده کالاهای اساسی است، می‌تواند از ارز صادرکننده پسته برای تسهیل در واردات مدنظر خود استفاده کند. رضایی در ادامه راهکارهای حل مشکلات ارزی می‌گوید: ایجاد خط سبز ویژه برای واردات مجاز به شرط تامین ارز موردنیاز از ارز حاصله از صادرات پسته یا کالای کشاورزی نیز به‌عنوان راهکار می‌تواند مؤثر باشد. پیشنهاد اصلاحی دیگر در ارتباط با عملکرد بانک مرکزی است؛ بانک مرکزی بهتر است ضمن حصول اطمینان از بازگشت ارز صادرکنندگان، بر کنترل نقل و انتقالات ارزی و ریالی مرتبط با صادرات پسته اصرار نکند.
فرصت صادرات پسته را از دست ندهیم
دربحث صادرات پسته،از دست‌ندادن بازارهای جهانی در فصولی که پسته ایران خریدار دارد، مهم است، صادرات پسته در مهر امسال چندان ناامیدکننده نبود به‌طوری که در مهر امسال حدود ۱۷ هزار تن پسته صادر شد درحالی‌که صادرات در مرداد ۸ هزار تن بود و در شهریور به ۱۳ هزار تن رسید. دبیرکل انجمن پسته ایران با تأکید بر حفظ فرصت‌های صادرات پسته می‌گوید:فرصت های خوب برای صادرات پسته ایران از مهر تا دی هر سال به‌دلیل وجود مراسم‌های مهمی مانند جشن کریسمس در اروپا، جشن‌های بومی هندی‌ها و جشن چینی‌ها است که نباید امسال این فرصت را برای فروش ۱۳۵ هزار تن پسته تولیدشده از دست بدهیم.
موانع داخلی، سد راه تولید پسته
به گفته کارشناسان اقتصادی بازارهای جهانی پسته که حدود یک قرن در اختیار ایران بوده، با تولید ۴۰۰ هزار تن پسته در سال توسط آمریکا، تصاحب گردیده و این مسئله منافع ایران در بازارهای پسته را تهدید می‌کند. رضایی اما بر این باور است که آمریکا تهدیدی برای بازار پسته ما نیست، اتفاقا آمریکا با یافتن بازارهای جدید در طول چند سال گذشته، پای ایران را نیز به این بازارها باز کرده و حتی موجب افزایش قیمت پسته نیز شده است.
او تأکید می‌کند که زمانی که بازار پسته فقط در دست ایران بود، قیمت هرکیلو پسته ۴ دلار بود، اما بعد از ورود آمریکا و یافتن بازارهای جدید، قیمت پسته تا ۱۰ دلار افزایش یافت؛ هم‌اکنون هم ما پسته را با قیمت ۸ دلار می‌فروشیم که نسبت به گذشته رضایت‌بخش‌تر است. دبیرکل انجمن پسته کشور در پایان معتقد است آنچه نسبت به آمریکا تهدید جدی‌تری برای صادرات پسته ایران است، مشکلات و موانع تولید در داخل است که باید با همکاری دولت رفع شود تا باغداران و صادرکنندگان این محصول از دلسردی و خمودگی فعلی رها شوند
دغدغه‌های استانی پسته کاران
پسته‌کاران دامغانی گلایه دارند با توجه به کمبود آب در منطقه، اجرای طرح‌های لوله‌گذاری و ایجاد استخر ذخیره آب بسیار ضروری است اما مسئولان توجهی به ارائه این تسهیلات ندارند. پسته‌کاران یزد نیز ضمن ابراز نارضایتی نسبت به کیفیت سموم و مواد مغذی لازم، خواستار برگزاری کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی برای باغداران برای علمی‌کردن روش‌های کاشت و برداشت هستند.
مسئله دیگر مورد اعتراض پسته‌کاران کشور، ناکارآمدی بیمه محصولات است؛ آنها انتظار دارند بیمه محصول، جایگزین بیمه هزینه شود تا خساراتی که باغدار بر اثر شرایط جوی و طبیعی متحمل می‌شود، جبران شود
سوالات متداول:
تکثیر پسته از طریق کاشت از تخم، استفاده از نهال، تکثیر از طریق گلدان، و ریشه‌زایی پوسیدگی پسته انجام می‌شود. هر روش دارای مزایا و معایب خاص خود است که باید با شرایط محیطی و اقتصادی باغبان مطابقت داشته باشد.
استفاده از روش‌های ترمیمی، استفاده از کودها و سموم ارگانیک، تثبیت تعادل زیستی باغ، انجام پیشگیری‌های فصلی مانند اسپری‌های مخصوص و نظارت منظم بر وضعیت گیاهان از راه‌های مؤثر در کنترل بیماری‌ها و آفات هستند.
